Sự thật sau những tác phẩm để đời - Kỳ 8:
Về vườn xưa Tự Lực văn đoàn
TTO - Mái nhà rêu phong, hoang lạnh giữa
mảnh vườn um tùm cây cối đang là nơi thờ các nhà văn Tự Lực văn đoàn. Nơi ấy
vẫn vẳng tiếng xình xịch những chuyến tàu đến rồi đi và 'Hai đứa trẻ' đầy hoài
niệm của Thạch Lam...
Tôi biết khu vườn của mình rất đặc biệt,
gắn liền với dòng văn học nổi tiếng của đất nước. Tôi đã 92 tuổi, mười năm nay
phải rời nó để về ở với con cháu nên buộc để hoang tàn, xót lắm mà đành chịu.
Cụ Nguyễn Thanh Đạm
Vườn xưa hoang lạnh
Vườn xưa Tự Lực văn đoàn, cửa khóa kín,
trên có tấm biển nhỏ "Nơi lưu niệm Tự Lực văn đoàn 1932 - 1942" hướng
ra tuyến đường sắt xưa cũ mà nhà văn Thạch Lam đã đi vào lòng người với tác
phẩm Hai đứa trẻ.
Tôi gọi số điện thoại treo ở cửa, chờ cụ
Nguyễn Thanh Đạm, chủ nhân khu vườn ở cách đó mấy trăm mét, đến mở cổng. Bước
trên đám lá khô rải đều lối đi hẹp giữa một bên là tường nhà loang lổ rêu
phong, một bên là hàng cây bụi lâu ngày không được tỉa tót, cảm xúc tràn trề...
Khu vườn hoang lạnh đầy lá khô và cỏ dại,
rợp bóng mít, nhãn và cây cổ thụ. Áng thờ các nhà văn Tự Lực văn đoàn đặt giữa
ngôi nhà ba gian. Bốn bức tường bong tróc, loang lổ vôi trát được treo nhiều
ảnh tư liệu và tác phẩm văn chương. Những vệt rêu chạy dài theo đường nứt nẻ,
mấy rễ cây xuyên tường đâm xuống như phủ dấu một thời đã qua...
Cụ Đạm cho biết khu nhà đất ngày xưa của
gia đình họ Nguyễn Tường vốn rất rộng, đến khoảng 3 mẫu, ở từ mấy đời trước.
Thời thuộc địa, ông Phán Nhu, tức Nguyễn Tường Nhu, thân sinh nhà văn Thạch
Lam, làm quan huyện, chuyển sang Lào công tác rồi mất bên ấy. Khu nhà trở thành
trại văn Tự Lực văn đoàn, nơi thường xuyên đón các văn nhân đương thời về hoạt
động sáng tác.
Khi Tự Lực văn đoàn lùi vào quá khứ, khu
nhà được nhượng cho ông Nguyễn Văn Thiệp, lúc đó là trưởng ga Cẩm Giàng. Khoảng
năm 1980, ông Đạm đã mua khu nhà với giá 8 triệu đồng khi ông Thiệp chuyển lên
làm việc ở Hà Nội.
Thực ra, ngôi nhà hiện nay chỉ mới được
xây dựng khoảng cuối thập niên 1970. Ông Trần Quang Thông, một nhà nghiên cứu
địa phương, cho hay khu trại Tự Lực văn đoàn xưa "hàng dãy dài, có nhà
nghỉ, nhà tạ hóng mát". Tất cả bị phá hủy trong đợt tiêu thổ kháng chiến
giữa thập niên 1940. Nền móng còn lại cũng bị bom phá giai đoạn Mỹ oanh tạc
miền Bắc. Dấu tích duy nhất còn lại là cái ao vuông, vốn được người mẹ tảo tần
Lê Thị Sâm tổ chức đào đất làm gạch để nuôi bảy người con dòng họ Nguyễn Tường.
Đêm Cẩm Giàng
Cẩm Giàng đêm thanh vắng, thi thoảng mới
có chiếc xe máy vụt qua giữa hai dãy phố đóng cửa im lìm dưới ánh điện hiu hắt.
Ngã ba đường vào ga Cẩm Giàng có chút sinh động: quán nước bên này dăm người
xem phim chưởng, quán bên kia một nhóm thanh niên í ới chuyện trò. Đường vào ga
tối om, chó sủa liên hồi. Sân ga rất tối, chỉ thấy lờ mờ mấy quán xép phủ bạt,
cửa đóng. Tôi chạy xe máy men theo đường Thạch Lam, đi ngang trước vườn Tự Lực
văn đoàn để tiến vào sân trong nhà ga. Bóng tối đen đặc, chỉ có ba chấm đỏ tín
hiệu đường sắt, tiếng chó sủa um, vắng đến rợn người.
Nhân viên trực chạy tàu Nguyễn Văn Anh rất
ngạc nhiên trước người lạ xuất hiện. Anh cho biết chuyến tàu khách cuối cùng đã
qua ga trước đó gần hai tiếng, tức tàu Hải Phòng đi Hà Nội ghé lúc 20h05, cũng
là lúc những người khách cuối cùng rời ga. Nhà ga này hiện có tám chuyến/bốn
đôi tàu khách đến và đi. Ngày thường khách lèo tèo, cuối tuần, lễ lạt có thể
đông đến vài ba chục người. Anh Nguyễn Văn Anh quê ở Lương Tài, Bắc Ninh, làm
việc tại Cẩm Giàng từ năm 2014.
Anh kể sau hơn nửa tháng đầu làm việc,
tình cờ đi ngang trông thấy tấm biển nhỏ giới thiệu nhà xưa Tự Lực văn đoàn đặt
trên cổng ngôi nhà vắng. Anh giật mình, quá đỗi bất ngờ vì chỗ làm việc của
mình ngay sát nơi ở của Thạch Lam và không gian truyện Hai đứa trẻ từng mê mẩn thời học phổ thông. Những
đêm trực một mình, anh chợt nhớ đến câu chuyện của An và Liên trong mạch văn
trong trẻo, nhiều xúc cảm lay động lòng người. Rồi anh nghĩ đến khu vườn đã đi
vào lòng người ấy giờ đang tối tăm, hoang lạnh mà ngậm ngùi...
Chuyện đường Thạch Lam
Trong các tuyến phố có tên ở Cẩm Giàng,
điều ngạc nhiên nhất là chỉ phố Thạch Lam đặt theo tên người. Ông Thông nói rất
vinh dự thực hiện "bước đi dũng cảm" khi đặt tên đường Thạch Lam vào
năm 1996.
Trước đó, khi bàn chuyện đặt tên đường,
nhiều người đề nghị đặt theo tên các danh nhân lớn như Lý Thường Kiệt, Lê Lợi,
Nguyễn Trãi... Là phó bí thư Đảng bộ phụ trách văn hóa, ông nêu quan điểm:
"Nhà người ta giàu có thì Mộng Điệp, Ánh Tuyết. Còn mình chân quê, nếu
chăn trâu cắt cỏ thì cứ cái Tí, cái Tẹo mà đặt, phải làm sao gắn với truyền
thống địa phương".
Hội đồng thống nhất đặt tên Độc Lập cho
tuyến đường chính, kỷ niệm Cẩm Giàng tách ra thành đơn vị hành chính độc lập.
Đường Vinh Quang thì kỷ niệm sự kiện giành chính quyền, cả huyện Cẩm Giàng được
giải phóng. Đường Thanh Niên nhằm ghi công thế hệ thanh niên khôi phục thị trấn
sau chiến tranh...
Khó nhất vẫn là con đường nối từ đường Độc
Lập vào vườn xưa Tự Lực văn đoàn, ông Thông đề xuất tên Thạch Lam với lý do: kỷ
niệm dòng họ Nguyễn Tường từng sinh sống tạo nên dòng văn học lớn ngay tại quê
hương.
Tất nhiên, ông chưa dám nghĩ đến một cái
tên khác trong Tự Lực văn đoàn, mà chỉ nghĩ đến Thạch Lam bởi "cuộc đời
nhà văn tròn trịa, cũng là một đại diện xứng đáng, và rất nhiều tác phẩm khởi
nguồn từ cuộc sống trên chính mảnh đất này". Hồi ấy, tuyến đường mòn này
bằng đất nhỏ, chỉ dài khoảng 300m, mùa nắng thì bụi bặm, mùa mưa bị nước đọng
buồn tênh...
Từ ngày có đường Thạch Lam, người địa
phương "mạnh dạn xen lẫn tự hào hẳn lên", khi nhắc đến các tác giả,
tác phẩm, thậm chí nhiều người bàn bạc "cần phải làm gì đó" để tôn
vinh Tự Lực văn đoàn ngay trên chính mảnh vườn xưa. Chính quyền thị trấn Cẩm
Giàng tổ chức "bước đệm" với hai cuộc tọa đàm tại địa phương: Văn
chương Tự Lực văn đoàn với thị trấn Cẩm Giàng và Văn chương Thạch Lam với thị
trấn Cẩm Giàng.
Đến tháng 5-2008, cũng tại thị trấn này,
hội thảo khoa học Bảo tồn và phát huy cố trạch của Tự Lực văn đoàn được tổ
chức, thu hút nhiều tên tuổi nổi tiếng tham gia. Hội thảo đã làm sáng rõ hơn nội
dung: thị trấn Cẩm Giàng là quê hương các nhà văn trụ cột của Tự Lực văn đoàn,
đồng thời là "quê hương" của nhiều tác phẩm thuộc dòng văn học vàng
son một thuở...
Nam Cao viết Chí Phèo từ nhiều con người thật sống ở làng Đại
Hoàng. Dù pha quyện hư cấu, đổi tên người, tên làng, ngòi bút hiện thực của nhà
văn vẫn làm dân làng biết chắc viết về ai...
Tháng 2-2012, quy hoạch chi tiết công viên
Tự Lực văn đoàn được UBND tỉnh Hải Dương phê duyệt. Kèm theo là dự án xây dựng
quần thể khu biểu trưng văn hóa, nhà văn hóa, thư viện, hội trường, nhà khách,
nhà ẩm thực và các công trình phụ trợ, trên diện tích gần 2,4ha (toàn bộ khu
vườn và khu vực lân cận) với tổng vốn gần 60 tỉ đồng. Tuy nhiên vì nhiều lý do mà dự án trên vẫn
"treo lơ lửng" đến nay trong sự nóng ruột mong chờ của nhiều người.